Οπτικές Γωνίες Αφήγησης: Πρώτο Πρόσωπο ή Τρίτο Πρόσωπο;

"Ποια η γνώμη σου για το POV που χρησιμοποιεί ένα βιβλίο; Το συνηθισμένο είναι 3rd POV, αλλά ειδικά στα YA φαίνεται να "ξαναζωντανεύει" το 1st POV. Θεωρώ ότι το 1st POV, αν πετύχει, είναι μαγεία, γιατί σε βάζει στη θέση του πρωταγωνιστή. Αλλά θέλει έναν πολύ καλό συγγραφέα για να γίνει αυτό, αλλιώς πέφτεις στις γνωστές παγίδες". 

Αυτή ήταν μια ερώτηση που μου στάλθηκε πρόσφατα από μια φίλη -την οποία ευχαριστώ ιδιαίτερα για την ευκαιρία να εκθέσω τις σκέψεις μου επί του θέματος- και, μιας και το "Καλειδοσκόπιο" είναι ο χώρος που χρησιμοποιώ για να γράφω οτιδήποτε σχετίζεται με βιβλία και λογοτεχνία, θα επιχειρήσω να την απαντήσω εδώ όσο καλύτερα μπορώ. 

Καταρχήν, ας ξεκινήσουμε από μια σύντομη ανάλυση του τι και ποιες είναι οι οπτικές γωνίες αφήγησης (αγγλιστί Points of View ή POV για συντομία). Στην ουσία, πρόκειται για ένα συνδυασμό δύο πραγμάτων: α) μέσα από τα μάτια ποιου βλέπουμε την ιστορία και β) πόσο άμεση είναι η επαφή του αφηγητή με τον αναγνώστη. Επομένως, όταν μιλάμε για οπτική γωνία αναφερόμαστε στο ποιος λέει την ιστορία και πόσο άμεσα. Σε γενικές γραμμές, οι οπτικές γωνίες αφήγησης εμπίπτουν σε μία από τις ακόλουθες κατηγορίες:

1. Πρωτοπρόσωπη: Ο αφηγητής/πρωταγωνιστής της ιστορίας την αφηγείται σε πρώτο πρόσωπο.
2. Τριτοπρόσωπη υποκειμενική: Βλέπουμε την ιστορία μέσα από τα μάτια ενός συγκεκριμένου χαρακτήρα, όμως σε τρίτο πρόσωπο.
3. Τριτοπρόσωπη αντικειμενική: Βλέπουμε την ιστορία σε τρίτο πρόσωπο, αλλά από αντικειμενική σκοπιά (περισσότερο γεγονότα και λιγότερο συναισθήματα).
4. Παντογνώστης αφηγητής: Ο αφηγητής είναι έξω από την ιστορία και, κυριολεκτικά, θεός. Γνωρίζει τα πάντα για τους πάντες, τα συναισθήματα και τις σκέψεις κάθε ενός από τους ήρωες.
5. Δευτεροπρόσωπη: Η ιστορία απευθύνεται σε κάποιον (μπορεί να είναι ο αναγνώστης ή κάποιο πρόσωπο από την ίδια την ιστορία) -είναι αρκετά σπάνια. 

Αυτές που μας αφορούν, εν προκειμένω, είναι η 1 και η 2 γιατί, πρώτον, είναι οι πιο συνηθισμένες και, δεύτερον, σε αυτές αναφέρεται η ερώτηση από την οποία ξεκινήσαμε. 

Ας ξεκινήσω λέγοντας ότι αν έπρεπε να διαλέξω ένα αγαπημένο μου βιβλίο και μόνο, το ένα βιβλίο το οποίο θα έπαιρνα μαζί μου σ'ένα έρημο νησί ή μετά από μια πυρηνική καταστροφή ή μια επιδημία ζόμπι, αυτό θα ήταν το "Interview with the Vampire". Φαντάζομαι πως, ακόμη κι αν δεν το έχετε διαβάσει, έχετε δει τουλάχιστον την ταινία, οπότε δεν θα περιγράψω αναλυτικά την υπόθεση του βιβλίου. Σε μια πρόταση, λοιπόν: ένας βρικόλακας αφηγείται σ' ένα δημοσιογράφο την ιστορία του. Το "Interview with the Vampire" είναι γραμμένο σε πρώτο πρόσωπο, κάτι που προσφέρει φοβερή δύναμη στην αφήγηση. Θα μπορούσα να γράψω σελίδες επί σελίδων σχετικά με το γιατί θεωρώ το βιβλίο αυτό εξαιρετικό, όμως ένας από τους πλέον σημαντικούς λόγους είναι αυτή η δύναμη της αφήγησης. Αξίζει να σημειωθεί εδώ πως η Anne Rice το έγραψε λίγο μετά το θάνατο της κόρης της, όταν η ίδια βρισκόταν σε μια κατάσταση θρήνου και πνευματικής αναζήτησης. Τα λόγια, οι σκέψεις και τα συναισθήματα του πρωταγωνιστή της είναι τόσο εμποτισμένα από το δικό της ψυχικό πόνο που οποιαδήποτε άλλη οπτική γωνία θα φάνταζε παράταιρη. 

Σε αντίθεση με το "Interview with the Vampire", όμως, τα επόμενα βιβλία της Anne Rice δεν ήταν τόσο καλά. Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση του "The Vampire Lestat", για παράδειγμα, περισσότερο έβλαψε παρά ωφέλησε το χαρακτήρα του Lestat. Στο πρώτο βιβλίο, ήταν ένας χαρακτήρας που λατρεύαμε να μισούμε. Στο δεύτερο, μετατρέπεται σε "καλό παιδί κατά βάθος". Παρότι εκτιμώ την Anne Rice σαν λογοτέχνη -και πράγματι, ξέρει να χειρίζεται το λόγο θαυμάσια- μόνο στο "Interview with the Vampire" κατόρθωσε να μας προσφέρει ένα πραγματικά μαγικό μυθιστόρημα, ένα μυθιστόρημα στο οποίο τα πάντα ταίριαζαν τόσο όμορφα και αψεγάδιαστα που δεν θα μπορούσε κανείς να αλλάξει ούτε μια λέξη. 

Πάμε τώρα να δούμε και την άλλη πλευρά. Εδώ υπάρχουν τόσα μα τόσα πολλά βιβλία που θα μπορούσα να διαλέξω, τόσο εντός όσο και εκτός του είδους. Γιατί, λοιπόν, το "Harry Potter"; Ίσως επειδή, όπως και η πρώτη μου επιλογή, πρόκειται για την αγαπημένη μου σειρά βιβλίων. Έχω διαβάσει πολλές και εκτιμήσει περίπου τις μισές από αυτές, όμως το "Harry Potter" είχε, έχει και θα έχει μια ξεχωριστή θέση στην καρδιά μου. Διαβάζω βιβλία από τότε που έμαθα ανάγνωση -και πριν από αυτό μου διάβαζαν. Λατρεύω την ανάγνωση, θα προτιμούσα να πουλήσω όλα μου τα έπιπλα και τα ρούχα από το να αποχωριστώ τα βιβλία μου. Επομένως, δεν ανήκα ποτέ στα παιδιά εκείνα που το "Harry Potter" ξεκόλλησε από την τηλεόραση και τα έκανε να διαβάσουν λογοτεχνία. Ανήκω όμως στη γενιά των παιδιών που μεγάλωσαν συντροφιά με το Harry και που περίμεναν κάθε χρόνο ανυπόμονα την ημέρα κυκλοφορίας του καινούριου βιβλίου για να το αγοράσουν από τους πρώτους. Τα πέντε πρώτα βιβλία τα έχω διαβάσει πάνω από 30 φορές έκαστο. Τα δύο τελευταία, δυστυχώς μόνο μία, διότι τα είχα στα αγγλικά και δεν ήξερα τότε τόσο καλά τη γλώσσα όσο την ξέρω σήμερα. Πρόσφατα ξεκίνησα να τα διαβάζω πάλι και θυμήθηκα (θυμάμαι) όλους τους λόγους για τους οποίους τα λάτρεψα εξαρχής. Δεν είναι μόνο ο κόσμος ή το γεγονός ότι η Rowling δημιούργησε ένα μοντέρνο έπος που θα διαβάζεται πενήντα και εκατό και διακόσια χρόνια μετά. Είναι, πάνω απ' όλα, το γεγονός ότι ο Harry και ο Ron και η Hermione είναι φίλοι μου. Ενηλικιωθήκαμε μαζί. Γέλασα, έκλαψα και πωρώθηκα μαζί τους. Πολεμήσαμε παρέα, δίπλα-δίπλα, αυτοί κι εγώ κι ο Neville κι η Luna κι ο Fred κι ο George κι η Ginny κι ο Remus και ο Dumbledore και ο Hagrid και όλοι. 

Θα ήταν το ίδιο αν ο Harry μας έλεγε την ιστορία του σε πρώτο πρόσωπο; Σύντομη απάντηση: όχι. Σκεφτείτε το λίγο. Αν το "Harry Potter" είχε πρωτοπρόσωπη αφήγηση, η Rowling θα έπρεπε να αλλάζει σε κάθε βιβλίο το αφηγηματικό της στυλ για να ταιριάξει στην εφηβεία και την ενηλικίωση του Harry. Αυτό σίγουρα θα έκανε τα βιβλία να μοιάζουν αποκομμένα το ένα από το άλλο και σίγουρα θα στοίχιζε και στην ιστορία. Επίσης, ο Harry είναι ένα παιδί που έχει το βάρος του κόσμου στους ώμους του. Μπορείτε να φανταστείτε πώς θα έμοιαζε η αφήγησή του σε πρώτο πρόσωπο; Εγώ ναι: θα ήταν μια απόλυτη, συνεχόμενη και εκνευριστική κλάψα. Κοινώς, αν ο Harry μας εξιστορούσε ο ίδιος την ιστορία του...θα ήταν λιγότερο συμπαθής! 

Ποια είναι επομένως η απάντησή μου στην αρχική ερώτηση; Εξαρτάται. Όχι μόνο από την ικανότητα του συγγραφέα -που πάντα παίζει σημαντικό ρόλο, σε οποιοδήποτε λογοτεχνικό έργο- αλλά πρωτίστως από την ιστορία που θέλει κανείς να πει. Και οι δύο οπτικές έχουν τη δική τους αξία και μπορούν να είναι εξίσου υπέροχες υπό τις κατάλληλες συνθήκες. Το ζητούμενο, πάντα, είναι να επιλέξει κανείς την οπτική που θα αναδείξει καλύτερα την ιστορία του.