Ray Bradbury - The Martian Chronicles

Η πρώτη έκδοση του "The Martian Chronicles" δημοσιεύτηκε το 1950 - πάνω από εξήντα χρόνια πριν, δηλαδή. Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα σε μορφή διηγημάτων, όσο περίεργο κι αν μπορεί να ακούγεται κάτι τέτοιο. Η ιστορία που αφηγείται ο Ray Bradbury είναι μια ιστορία για την αποίκιση των Γήινων στον Άρη, για την εξολόθρευση των γηγενών Αρειανών και για την καταστροφή της Γης. Είναι, επίσης, μια ιστορία για την ανθρώπινη αλαζονεία, για τα εύθραυστα όνειρά μας και για την προκατάληψη. Είναι μια υπαρξιακή αναζήτηση και είναι ένα μήνυμα ελπίδας. Είναι ένα μελαγχολικό παραμύθι. Αλλά, ταυτόχρονα, είναι και ο αντικατοπτρισμός της σκληρής πραγματικότητας που όλοι γνωρίζουμε όμως οι περισσότεροι αγνοούμε. Είναι ένα καλειδοσκόπιο από ιδέες και εικόνες, επαναστατικό όχι μόνο από άποψη περιεχομένου, αλλά και από άποψη μορφής. Φυσικά, ο Ray Bradbury δεν ήταν ο πρώτος ή ο μοναδικός που έγραψε μια συλλογή διηγημάτων που στη βάση της δημιουργεί μια ενιαία ιστορία, οπότε δεν είναι αυτή η επανάσταση στη φόρμα στην οποία αναφέρομαι.  Το πραγματικά θαυμάσιο και μαγευτικό στο "The Martian Chronicles" είναι πως η φόρμα του είναι καλειδοσκοπική. Φαντάζομαι πως αυτός είναι ένας όρος που μόλις εφηύρα, αλλά ευελπιστώ πως μέσα στις επόμενες παραγράφους θα βγάλει νόημα το γιατί. Εξάλλου, πάντα μου άρεσε να ονοματίζω μοτίβα που διέκρινα σε βιβλία.

Ο παππούς στην ιστορία "Night Meeting", λέει στον νεαρό Tomas πως ο Άρης είναι ένα καλειδοσκόπιο, κάτι που επιβεβαιώνεται ξανά και ξανά όσο κανείς προχωρά το βιβλίο. Ένα καλειδοσκόπιο είναι φτιαγμένο με τέτοιο τρόπο ώστε, όταν το κινεί κανείς, να εμφανίζονται διαφορετικά συμμετρικά μοτίβα. Λειτουργεί χάρη στην αντανάκλαση του φωτός πάνω σε μικρά κομμάτια γυαλιού και κάτοπτρα και χρησιμοποιείται, ως επί το πλείστον, σαν παιδικό παιχνίδι. Πώς μπορούν να εφαρμόζονται οι αρχές αυτές σε ένα λογοτεχνικό έργο, θα αναρωτιέστε σίγουρα. Κι αν τα μοτίβα είναι κάτι του οποίου τη λειτουργία δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς σε μια ιστορία, οι αντανακλάσεις είναι ίσως ελαφρώς δυσκολότερο. Για να το κάνω ακόμη πιο περίπλοκο, θα σας πω ότι αυτές οι δύο βασικές αρχές απαντώνται σε πολλαπλά επίπεδα. Δεν διαφέρει πολύ από την περιστροφή ενός καλειδοσκόπιου, στην πραγματικότητα: μετακινώντας το καλειδοσκόπιο, βλέπεις διαφορετικά μοτίβα. Παρομοίως, μεταβαίνοντας από ένα επίπεδο ανάγνωσης σε ένα άλλο, είσαι σε θέση να αναγνωρίσεις διαφορετικά μοτίβα στο "The Martian Chronicles". Πάμε, λοιπόν, να δούμε πώς λειτουργούν τα καλειδοσκοπικά μοτίβα στα διαφορετικά επίπεδα του βιβλίου.

Σε προσωποκεντρικό επίπεδο, οι Αρειανοί έχουν τη δυνατότητα να αλλάζουν τη μορφή τους ανάλογα με τις επιθυμίες του ατόμου που έχουν απέναντί τους. Χάρη στις αυξημένες τηλεπαθητικές ικανότητες που διαθέτουν, αντικατοπτρίζουν -κυριολεκτικά- τις σκέψεις των άλλων. Στην ιστορία "The Martian", ο πρωταγωνιστής Αρειανός εμφανίζεται με τις μορφές αγαπημένων ατόμων των Γήινων των οποίων συναντά. Άλλοτε ως γιος, άλλοτε ως σύζυγος, αδερφός, κόρη ή εραστής, φοράει τα πρόσωπα άλλων προκειμένου να κορέσει τη δική του ανάγκη για συντροφικότητα και αγάπη. Στην ιστορία "The Third Expedition", οι Αρειανοί χρησιμοποιούν την ίδια αυτή ικανότητα σαν όπλο εναντίον των κατακτητών Γήινων, με αποτέλεσμα την τελική αποτυχία της τρίτης αποστολής στον Άρη.

Σε πλανητικό επίπεδο, ο Άρης αντικατοπτρίζει τα όνειρα και τις επιθυμίες των κατοίκων του. Οι πανέμορφες και εύθραυστες πόλεις των Αρειανών θρυμματίζονται σαν γυαλί μπροστά στη βαρβαρότητα των Γήινων σε ιστορίες όπως οι "And The Moon Be Still As Bright" και "The Off Season", συμβολίζοντας την κατάρρευση ενός ολόκληρου πολιτισμού που, εξαιτίας της ανθρώπινης αλαζονείας και κατακτητικής μανίας, χάνεται για πάντα. Από την άλλη, ιστορίες όπως οι "Interim" και "The Naming of Names" δείχνουν πώς οι Γήινοι που αποικούν στον Άρη τον μετατρέπουν  σταδιακά σε μια αντανάκλαση της Γης, εξαλείφοντας κάθε δείγμα των πρότερων κατοίκων του πλανήτη. Οι Γήινοι πηγαίνουν στον Άρη με σκοπό να ξεκινήσουν μια νέα ζωή, αλλά καταλήγουν να ζουν ακριβώς την ίδια εξαιτίας της ανικανότητάς τους να δεχτούν ή να προσαρμοστούν σε οτιδήποτε διαφορετικό.

Σε επίπεδο ιστορίας, όπως είπα και στην αρχή, το "The Martian Chronicles" είναι ένα μυθιστόρημα αποτελούμενο από διηγήματα. Το κάθε διήγημα δεν είναι παρά μια εικόνα, μια στιγμή μέσα στο χρόνο, όμως, ο συνδυασμός όλων τους δημιουργεί ένα ενιαίο μοτίβο, ένα χρονικό, όπως ισχυρίζεται και ο ίδιος ο τίτλος. Κάθε ιστορία μόνη της δεν είναι παρά ένα μικροσκοπικό θραύσμα από γυαλί, αλλά η συνολική ανάγνωση τα μετατρέπει σε έναν εξαίσιο και συμμετρικό πίνακα.

Σε επίπεδο μυθολογίας, υπάρχουν τόσες πολλές αναφορές σε άλλα έργα του Bradbury που δεν θα έφτανε ο χώρος ή ο χρόνος για να τις καταγράψει κανείς όλες. Ακολουθούν μερικές, ενδεικτικά:

• Η ιστορία "The Martian" θυμίζει πολύ την ιστορία "The Visitor", από το "The Illustrated Man". Στη μία περίπτωση, έχουμε τον Αρειανό ο οποίος χάρη στις τηλεπαθητικές του ικανότητες προσφέρει στους ανθρώπους την ικανοποίηση του να βλέπουν ξανά αγαπημένα τους πρόσωπα, χαμένα από χρόνια. Στην άλλη περίπτωση, έχουμε τον Αρειανό να επισκέπτεται μια αποικία αρρώστων σε τελικό στάδιο και, χάρη στις τηλεπαθητικές του ικανότητες, να τους χαρίζει την ψευδαίσθηση ψεύτικων παραδείσων. 
• Η ιστορία "Usher II" συνδέεται απευθείας με ένα από τα γνωστότερα έργα του Ray Bradbury, το "Fahrenheit 451". Όπως και εκεί, έτσι και εδώ, έχουμε να κάνουμε με έναν κόσμο στον οποίο τα βιβλία είναι απαγορευμένα και καίγονται από τους πυροσβέστες. Για όσους δεν έχουν διαβάσει το "Fahrenheit 451" (κάντε το! τώρα!), να αναφέρω πως, αν ακούγεται περίεργο στα ελληνικά είναι ακριβώς λόγω γλώσσας. Το αγγλικό "fireman", που μεταφράζουμε στα ελληνικά ως "πυροσβέστης", στην κυριολεξία θα σήμαινε "άνθρωπος της φωτιάς" και ο Bradbury παίζει ακριβώς με αυτή τη διττή έννοια στο "Fahrenheit 451". 
• Η ιστορία "Way In The Middle Of The Air", που περιγράφει πώς όλοι οι μαύροι φεύγουν από τη Γη και μετοικούν στον Άρη προκειμένου να γλιτώσουν από την προκατάληψη, θα μπορούσε κάλλιστα να είναι το πρώτο μέρος της ιστορίας "The Other Foot" από το "The Illustrated Man", όπου, μετά την καταστροφή της Γης εξαιτίας ενός πυρηνικού πολέμου, οι εναπομείναντες λευκοί κάτοικοι ζητούν την άδεια να προσγειωθούν στον Άρη και οι μαύροι ετοιμάζονται να τους ανταποδώσουν την προκατάληψη αυτή εφαρμόζοντας ένα νέο Apartheid -θαυμάσια η σκηνή όπου σημαδεύουν τα πίσω καθίσματα των λεωφορείων με την ένδειξη "για λευκούς". 
• Η ιστορία "There Will Come Soft Rains" περιγράφει ένα εγκαταλελειμμένο σπίτι στον Άρη που, χάρη στην ανεπτυγμένη τεχνολογία, μοιάζει να έχει δική του ζωή. Η περιγραφή του σπιτιού θυμίζει άμεσα την περιγραφή του σπιτιού της οικογένειας Elliott στα "The October Country" και "From The Dust Returned". Επίσης, η αναφορά στο παιδικό δωμάτιο με τις οθόνες που προβάλλουν εναλλακτικές πραγματικότητες παραπέμπει στην ιστορία "The Veldt", επίσης από το "The Illustrated Man", όπου η φαντασία δύο παιδιών, μετατρέπει την ψηφιακή ζούγκλα του παιδικού τους δωματίου σε πραγματική, καταλήγοντας στο θάνατο των γονιών τους στα δόντια ψηφιακών/πραγματικών λιονταριών. 

Τέλος, σε επίπεδο είδους, το "The Martian Chronicles" αντικατοπτρίζει πολλά άλλα λογοτεχνικά έργα και συγγραφείς, είτε μέσω άμεσων αναφορών σε αυτούς είτε μέσω επιρροών. Το "Usher II" είναι περίτρανο παράδειγμα τέτοιων αναφορών, με τον Mr. Stendhal να φέρνει στη ζωή τις ιστορίες του Poe -κυριολεκτικά. Ποιήματα του Byron και της Teasdale παίζουν σημαντικότατο ρόλο σε ιστορίες όπως οι "Ylla", "And The Moon Be Still As Bright" και "There Will Come Soft Rains". Οι επιρροές των βιβλίων του Edgar Rice Burroughs με πρωταγωνιστή τον John Carter όχι μόνο είναι εμφανέστατες, αλλά και επιβεβαιωμένες από τον ίδιο τον Ray Bradbury. 

Έχω διαβάσει πολλά έργα του Bradbury και τα έχω αγαπήσει όλα. Καθένα τους βρήκε το δρόμο του μέσα μου και καθένα τους βρήκε τη δική του, ξεχωριστή θέση. Διαβάζω fantasy με πολύ μεγαλύτερη ευχαρίστηση απ΄ότι διαβάζω sci-fi σε γενικές γραμμές. Επομένως, το να λέω πως θεωρώ το "The Martian Chronicles" το καλύτερο βιβλίο του δεν είναι κάτι που λέω αλόγιστα. Λατρεύω το "Fahrenheit 451". Λατρεύω το "Something Wicked This Way Comes", το "From The Dust Returned", το "Illustrated Man". Το "Fahrenheit 451", δε, ήταν ένα από τα βιβλία που μου άλλαξαν τη ζωή. Αλλά ετούτο εδώ το μικροσκοπικό, θαυμάσιο βιβλίο με κέρδισε τόσο ολοκληρωτικά και απόλυτα που απέκτησε επάξια τη θέση του αγαπημένου μου στη λίστα. Δεν ξέρω αν είναι αντικειμενικά το καλύτερο. Υπάρχει, αλήθεια, κάποια τέτοια αντικειμενική αλήθεια όταν πρόκειται για τέτοια βιβλία; Το μόνο που ξέρω είναι πως εξήντα χρόνια μετά παραμένει εξίσου επίκαιρο, φιλοσοφικό, σπαρακτικό και ελπιδοφόρο όσο όταν γράφτηκε.